Woordeloos beter

Opnieuw de show 'Split' van Mini en Maxi gezien gisteren en opnieuw onder de indruk van wat ze allemaal voor moois maakten, voordat ze moesten stoppen en met het werk van anderen verder gingen. In Becketts 'Waiting for Godot' moeten ze fantastisch zijn geweest, bij Neil Simons 'The Sunshine Boys' die we een paar jaar terug zagen werkte het, vond ik, niet meer - maar dat zou prima aan het (af en toe inmiddels wel erg flauwe) stuk hebben kunnen liggen.

In hun tekstloze werk hadden ze eigenlijk een bepaalde basis-sketch: de serieuze kleine probeert gevoelig een stuk muziek voor te dragen, waarbij de veel langere alle spanning uit de lucht haalt en hem de hele tijd onderbreekt met ragtime-pianomuziek, leeglopende ballonnen en indianengeluiden. Honderd keer dat principe en het werkte. Altijd. Alle sketches die ervan afweken waren eigenlijk alleen maar beter: twee patsers die met handjeklap elkaar proberen af te troeven, de marionettenspeler met een levende marionet en, onbetaalbaar, de sketch met de jas.

Voor wie hem destijds miste: een grote samenvatting van hun werk kwam op 5 DVD's uit. Bijvoorbeeld hier nog te bestellen.

La Claque

Een uitvoering in de Grande Opéra van Parijs ging in een groot deel van de 19e eeuw niet door zonder de medewerking van één man: Auguste Levasseur. Hij leidde de groep mensen die ervoor ging zorgen dat de voorstelling gegarandeerd een succes ging worden: de 'claque'. Mensen die in de zaal gingen zitten en hard gingen klappen op tactisch gekozen momenten, zodat het normale publiek werd meegesleurd en niet anders kon dan een lovend oordeel te vellen na afloop.

Levasseur, wiens voornaam een begrip werd, moet als opper-claqueur een prachtig stel reusachtige handen hebben gehad. Zelf was hij echter niet zo zeer applaudissant - hij kon eigenlijk beter omschreven worden als een generaal over een leger. Voorafgaand aan een voorstelling (en met name in het geval van premières) bezocht hij repetities, voelde goed aan waar de sterke en minder sterke punten van het stuk lagen en besprak met de directeur van de Opéra de (militair aandoende) strategie. Er werd duidelijk afgesproken en gepland wanneer er precies geklapt zou gaan worden en wat de signalen werden die door zijn leger van mensen naar elkaar werden uitgezonden. Hij werd betaald (door zowel de directeur als door zenuwachtige operazangers die een stok achter de deur wilden houden) met twee dingen: geld en plaatsbewijzen die hij aan zijn soldaten kon gaan uitdelen. En die twee konden gerust oplopen tot een vorstelijk salaris en een paar honderd man.

Op de avond zelf had Auguste een vaste plek en gingen bij aanvang van de voorstelling éérst de mensen van de claque naar binnen: claqueurs (klappers), rieurs (mensen die hard gingen meelachen), pleureurs (huilende vrouwen met zakdoekjes) en biseurs (mensen die 'Bis! Bis!' riepen voor toegiften). Pas nadat ze tactische posities, verspreid over de hele zaal, hadden ingenomen mocht het eigenlijke publiek naar binnen, dat geen schijn van kans meer had een eigen visie op het stuk te gaan ontwikkelen: hun uiteindelijke oordeel over de voorstelling lag al van tevoren zo goed als vast.

Herman van Veen

Eindelijk zagen we hem, vanavond. Herman van Veen was in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag. De enige in dit land die 'dt' kan uitspreken. Van tevoren verward: wat deed deze man nou eigenlijk? We kenden zijn liedjes, wisten van zijn sketches - maar wat voor een programma's maakt hij?

En nu weet ik het nog steeds niet. Hij deed van alles en kwam overal mee weg. Ieder ander zou weggelachen zijn wanneer hij Dikkertje Dap zou gaan zingen. Schunnige moppen tappen is ouderwets - niet bij hem. Er was zo veel moois: een pauk met rijst erop, een contrabas met een deurtje vanachter, een Ave Maria van Gounod op falsetto-jongensstem, tamboerijnhoeden, eenzame ballonnen die omhoog en omlaag zweven, volstrekt overtuigend panfluitloos panfluitspel op de vingers, vliegende hoge hoeden die pingpongballetjes rondslingeren en eindeloos veel glitterstrooisel. En de verhalen over geloof en over ouder worden. Maar vooral: die heel mooie liedjes van hemzelf en van anderen, begeleid door piano, viool en gitaar. Omdat híj het was die het allemaal leidde werkte het. Onnavolgbaar.

Glenn Gould in Den Haag

Vanavond opnieuw Stefan de Walle opgezocht in Den Haag, dit keer in het gebouw van het Nationale Toneel en in de rol van de beroemde Canadese pianist Glenn Gould. Een stuk dat wegens succes dit jaar herhaald wordt - terecht, wat mij betreft. Ontroerend spel van De Walle die bijna het hele stuk in zijn eentje doet.

Alle merkwaardigheden van het muzikale genie werden aan de dag gebracht: hij gaf nooit een hand, keek zijn gesprekspartners nooit recht in de ogen, leek wel honderd verschillende pillen te slikken (mooie opsomming tijdens het stuk), droeg onder alle omstandigheden warme kleren maar had als het even kon nooit zijn schoenen aan, voerde bijna al zijn concerten uit op steeds dezelfde, veel te lage, afgeragde stoel (bestaat nog steeds als museumstuk) en had een bloedhekel aan applaus - wat geïllustreerd werd door een oorverdovende geluidsmuur met wegkruipen van Gould onder de piano. Het geheel was rijkelijk voorzien van historische geluidsfragmenten over de pianist, met als introductie een woordje van Leonard Bernstein tot zijn publiek, over de solist die ze zouden gaan horen.

Het leek werkelijk een technisch hoogstandje: als het al zo is dat De Walle alles zelf op de vleugel speelde (en het was, moet ik zeggen, bijzonder moeilijk in te schatten of dat nou het geval was of niet) leek een en ander nog steeds bijzonder lastig te timen met platenspelers en (real-time?) opnames op bandrecorders. Bijzonder fraai resultaat in ieder geval - met name bij het einde, waarbij de bandrecorder direct na een opname van Bachs Goldbergvariaties-air losschiet en droog rondjes blijft draaien.

Tsja, ik heb altijd nogal een hekel gehad aan dat meeneurieën van Gould boven zijn spel, op bijna alle opnames die van hem gemaakt zijn (een gewoonte die hij van zijn moeder zou hebben meegekregen en hij nooit meer zou hebben afgeleerd). Maar misschien valt het in het niet als je er vertrouwd mee raakt. Zijn Goldbergvariaties moet ik binnenkort in ieder geval eindelijk maar eens zien te regelen.

Peer Gynt

Het verhaal van Peer Gynt kwam voort uit de volksvertellingen in de Noorse bergen en werd in een poëtisch vers opgetekend door Henrik Ibsen, een van Noorwegens beroemdste dichters en toneelschrijvers. Het werd zo populair dat hem om een toneelversie gevraagd werd. Ibsen kon zich niet voorstellen dat het publiek zo lang naar zijn teksten kon luisteren en vroeg de vijftien jaar jongere Edvard Grieg, ook in zijn tijd al een veelgeprezen componist, om er muziek bij te schrijven. Ook met alle coupures die Ibsen maakte werd het een ongelooflijk karwei en Grieg schreef met veel complicerende instructies van Ibsen ruim twee uur muziek, die tegenwoordig alleen nog maar in de twee door de componist samengestelde suites terugkomt. Daar staat de (inmiddels overbekende) muziek niet in de volgorde zoals het in het toneelstuk terugkomt en dat verwart het beeld dat je zou kunnen krijgen van het verhaal. Vandaag dus eens heel erg grofweg het verhaal, zonder gehoor te geven aan alle belangrijke thema's, maar zodat je wel weet in welke volgorde de muziek voorbijkomt.

Peer Gynt, opschepper en egoïst, rooft na een ruzie met zijn moeder het rijke meisje Ingrid die op het punt staat om te trouwen, waarop de bruid haar klaagzang doet. Peer wordt verbannen, vlucht de bergen in en ontmoet in een droom, in de hal van de bergkoning, de trollen, die hem aanrekenen dat hij hun prinses zwanger zou hebben gemaakt. Als hij, weer wakker, vervolgens het boerenmeisje Solveig, dat eerder met hem kennismaakte, samen met de trollenprinses aantreft, en Solveig te kennen geeft dat ze altijd bij hem wil zijn, vlucht hij wederom weg. Na de dood van moeder Aase kiest Peer ervoor om ver van zijn vaderland vandaan te gaan. Na een verderfelijk bestaan als handelaar te hebben geleid belandt hij in Egypte. In de woestijn (dus niet, zoals altijd wordt gezegd, boven de fjorden) komt de zon op en ontmoet hij in een bedoeïenenkamp buikdanseres Anitra, die hem verleidt en vervolgens van hem vlucht. Na terug te zijn gekomen in Noorwegen door hier na een schipbreuk aan te spoelen weet hij nog steeds niet of hij nu in de hel of in de hemel hoort en wat hij zou moeten doen om in een van beiden terecht te komen. Maar dan leert hij dat Solveig al die tijd daadwerkelijk op hem heeft gewacht en begraaft hij zijn gezicht in haar schoot, waarna het onduidelijk is of hij sterft of niet.

De première kwam er in 1876 - in een Oslo, dat toen nog Christiania heette. Het werd een grote Noorse productie, met een aankondigingsposter ontworpen door die andere bekende landgenoot - Edvard Munch.

Kopenhagen

Ik ga veel te weinig naar toneel, laat staan naar kwaliteittoneel. Vanavond eindelijk weer verfrissend goed acteerwerk mogen meemaken bij het stuk Kopenhagen, van Michael Frayn. Met Sinterkl...sorry, Bram van der Vlugt, Liz Snoijink en Stefan de Walle. In reprise, uiteraard vanwege de vraag van het publiek, maar ook om Van der Vlugts 75e verjaardag te vieren. Die kreeg trouwens ook een Louis d'Or voor zijn rol als de Deense natuurkundige Niels Bohr in deze productie.

Werner Heisenberg bezoekt Bohr en zijn vrouw in september 1941, in Kopenhagen. De vraag die het hele stuk terugkomt is: waarom? De omstandigheden zijn dat theoretisch fysici zich druk bezighouden met de vraag of er een bom gemaakt kan worden met behulp van kernsplijting en dat de belangrijkste quantumfysici die daar in Duitsland mee bezig waren weggevlucht zijn naar het niet bezette buitenland (omdat ze joods zijn of omdat ze zich bezighielden met een joodse relativiteitstheorie). Ging Heisenberg (Duits fysicus), die Bohr (half-joods) als mentor zag, naar laatstgenoemde toe voor hulp? Wat is er gebeurd tijdens de gesprekken die ze voerden en de wandeling die ze maakten? De ontwikkelingen tussen de twee fysici en echtgenote Margrethe, die zich in een onduidelijke tijd en plaats bevinden (de ene keer lijken ze dood te zijn en terug te kijken, de andere keer zitten ze in de beschreven tijd) worden in Frayns dialogen prachtig scherp naar voren gebracht. De voorstelling loopt nog tot eind mei dit jaar in theaters over het hele land. Ga, nu het nog kan.

(Er werd trouwens ook een film van het stuk gemaakt door de BBC: onder andere met Bondacteur Daniel Craig als Heisenberg.)