Scriabins Pianoconcert

In 1912 kwam Russisch componist Alexander Scriabin naar Nederland en schreef aan de dirigent van het orkest in Den Haag: "In antwoord op uw schrijven heb ik het genoegen u te berichten dat ik volgende zaterdag naar Amsterdam zal vertrekken. Zodra ik aankom zal ik u de naam van mijn hotel doorgeven, in de hoop dat u in staat bent een Bechsteinvleugel in mijn hotelkamer te laten plaatsen. Ik zal mijn concert in fis mineur spelen en de pianopartij van Prometheus, zoals afgesproken met dhr. Mengelberg."

Dat concert in fis mineur is wat mij betreft een werk dat tegenwoordig te weinig aandacht krijgt. Ik heb het nog nooit op een programma zien staan (goed, voor zover ik er op gelet heb) en blijkbaar wordt het ook in het algemeen nauwelijks meer uitgevoerd. 't Is niet makkelijk om te spelen: veel passages die het vanwege de tempowisselingen buitengewoon lastig maken om de solist met de orkestbegeleiding gelijk te krijgen. Maar goed, hè. Dat mag het probleem niet zijn.

In 1897 ging het concert met Scriabins leraar Safonov in première. Daarna werd het met Scriabin zelf als solist nog erg vaak uitgevoerd, ook in tijden dat zijn componeerstijl eigenlijk niet meer te vergelijken viel met die waarin het concert geschreven was (Scriabin was 24 jaar oud toen hij het voltooide). Luister hier, hier, en hier naar het volledige werk. Dat je het nu niet meer vaak hoort - ik begrijp er niets van. Die klarinetlijn in het tweede deel, op 1:35. Mooier hoor je toch niet?

Mysterium

Het was in het begin van de 20e eeuw dat de Russische componist Alexander Scriabin Helena Blavatsky ontmoette, de leidende figuur tijdens de heropleving van de theosofie in deze tijd. Deze vage theorie moet Blavatsky zulke rare ideeën hebben gegeven dat ze bijvoorbeeld claimde enkel met haar wil een groep sterke mannen ervan te kunnen weerhouden een tafel op te tillen. Nadat 'aangetoond' werd dat dit allemaal onzin was was Scriabin hoe dan ook nog steeds zo zeer beïnvloed door haar woorden en, vanuit een andere hoek, ook door die van Nietzsche, dat hij er buitengewoon vreemde ideeën op na ging houden. Zo moet hij in zijn filosofische dagboeken hebben genoteerd: 'Ik ben God' en heeft hij willen aantonen dat hij superieur aan Christus was door over het meer van Genève te proberen te wandelen.

Het resulteerde in het ronduit megalomane. Hij kreeg een beurs van vijf jaar om het werk 'Mysterium' te schrijven, dat het meest indrukwekkende en belangrijkste Gesamtkunstwerk ooit moest gaan worden. Hij zag een nieuwe, betere wereld voor zich en de huidige moest ten onder gaan. En daar ging híj maar eens voor zorgen.

De ideeën over het werk werden groter en onuitvoerbaarder. Het moest een zeven dagen durend werk, of eigenlijk een viering, worden, waarbij iedereen ter wereld aanwezig moest zijn. Het moest uitgevoerd worden in de Himalaya in een door hem ontworpen tempel. Klokken moesten onder de wolken hangen (oplossing: zeppelins) en elke dag moest de wereldbevolking daardoor gewekt worden. En ze zouden alles ervaren: alle zintuigen moesten tot in het uiterste esthetische worden geprikkeld. Er was muziek, er was heerlijk eten, er was poëzie, toneel, ballet, er waren heerlijke parfums en wierook, er was opschietend vuur en er was het lichtorgel dat hij voor 'Prometheus' had ontwikkeld om de tempel in een kleur licht te laten baden. En dat allemaal tegelijkertijd. Aan het einde zag Scriabin voor zich dat hij in extase zou sterven en dat de wereld daadwerkelijk in een betere zou overgaan.

Het kwam niet verder dan een voorbereidende akte die niet eens volledig af was. De zelfverklaarde almachtige-god-componist kwam te overlijden door een puistje op zijn lip dat bloedvergiftiging opleverde.

Hier is een compleet gemaakte uitvoering van dit voorbereidend werk - die in muzikale taal niet eens heel veel lijkt te verschillen van 'Prometheus'.

Het gedicht van vuur

Russisch componist Alexander Scriabin claimde te lijden aan synesthesie - het hebben van percepten behorende bij andere zintuigen dan de stimuli die ze veroorzaken. Bijvoorbeeld: je hoort een toon, maar die toon zorgt er ook voor dat je een kleur ziet. Inderdaad komt deze afwijking veel voor onder musici: onder andere Rimski-Korsakoff en Liszt leden eraan (de laatste zou tijdens het repeteren een keer tegen het orkest dat hij dirigeerde hebben gezegd, dat ze met meer blauw in hun spel moesten spelen). Niet iedereen is er echter over eens dat ook Scriabin last van synesthesie had of dat het simpelweg aandacht trekken was. Hoe dan ook schreef hij een paar werken die eenzelfde ervaring bij het publiek moesten verzorgen. De bekendste daarvan is 'Prometheus: het gedicht van vuur'. Bij dit werk is naast een groot orkest en een solerend pianist ook een lichtorgel vereist: een instrument dat geen geluid maakt, maar waarbij elke noot op het toetsenbord ervoor zorgt dat de concertzaal wordt gehuld in een bepaalde kleur licht. Ik vond op YouTube eindelijk een registratie van een uitvoering van dit werk.

Met Claudio Abbado als dirigent en Martha Argerich als pianiste.